Bu yazıyı 4 dakikada okuyabilirsiniz.
SSCB İşgaline Giden Süreç
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin Afganistan ile olan ilişkileri 1917 Bolşevik Devrimi’ne kadar uzanıyordu. Bu dönemde Lenin, Amanullah Han’a, Afganistan ile diplomatik temas başlatmak için bir mektup yollamış ve daha da ileri giderek emiri “tek bağımsız müslüman ülkenin hükümdarı” olmak ile övmüştür. Bununla birlikte birçok subay SSCB’ye askeri eğitim almak üzere gitmiş ve döndüklerinde SSCB nüfuzu olarak orduya katılmıştır. Özellikle 1953 yılında Stalin’in yerine geçen Nikita Kruşçev silah ve baskı yerine -komşularına- ekonomik ve sosyal yollar ile nüfuz etme yoluna gitmiştir. Bu dönemde yoğun bir şekilde silah, para ve askeri teçhizat yardımı yapılmış ve askeriye dışında, imar ve altyapı meselelerinde de Sovyet uzmanları Kabil’e gelerek çeşitli projelerde görev almışlardır. ABD’nin bu dönemde Pakistan ve İran’a yardım yaparken Afganistan’a yapmaması ve bu soruna eğilmemesi de Afganistan’ın SSCB nüfuzu altına girmesinde önemli bir rol oynamıştır.
1970 yılı ile beraber ekonomik sıkıntılar baş göstermiş ve bu durum toplumsal huzurun da gittikçe kötüleşmesine ve halkın gelecek yeni yönetimden dahi ümidinin kesmesine yol açmıştır.
1973 yılına gelindiğinde Davud Şah ordunun desteği ile Kral Zahir Şah’ı iktidardan uzaklaştırmış, saltanatı sona erdirmiş ve cumhurbaşkanı olmuştur. Bu dönemde sert bir yönetim uygulamak istemiş ve önemli bir aktivist olan komünist Mir Ekber Hayber’in öldürülmesi sonucu patlak veren protestolara karşılık olarak birçok Marksist ismi tutuklamıştır. Davud Şah geçmiş tecrübelere de dayanarak bu dönemde SSCB ve içerideki nüfuzuna karşı mesafeli durmuş ve solu pasifize etmiştir.
Bu dönemde işgal fikri gündeme gelse de politbüro böyle bir hamlenin daha da büyük bir direnişi tetikleyeceğini düşünmüş bunun yerine içerideki adamlarını kullanarak Davud Şah’a 27 Nisan 1978 yılında Kara ve Hava Kuvvetleri’nin müşterek ve koordineli bir operasyonu ile iktidardan el çektirmiştir. Bu askeri müdahale sonucu Nur Muhammed Taraki’nin liderliğinde subaylardan oluşan bir hükümet kurulmuş ve komünist rejim ilan edilmiştir.
Komünist rejimi hiçbir şekilde benimsemeyen Afgan Halkı bu durum karşısında çeşitli protestolar ve gösteriler düzenleyerek tepkisini göstermiştir. Rejimin uyguladığı kanlı infazlar toplumsal huzursuzluğu daha da körüklemiş ve Sovyet yönetimi bunun üzerine rejimi birçok silah ve askeri teçhizat ile tahkim etme yoluna gitmiştir.
Nur Muhammed Taraki mevcut durumu görüşmek üzere 1979 yılında Moskova’ya çağrılmış ve dönüşte vekili olan Hafizullah Emin tarafından öldürülmüştür. Hafizullah Emin Columbia Üniversitesi’nde öğrenim görmüş biriydi ve ABD ile görüşebilirdi. SSCB ise Hafizullah Emin’in, Afganistan’ın politik çizgisini değiştirebileceğinden endişeleniyordu. Bunun üzerine Sovyetler Birliği uzun süren tartışmalardan sonra askeri olarak müdahale etme kararı verdi. Yeni yönetimde hükümet Babrak Karmal yönetiminde kurulacaktı.
SSCB’nin Afganistan’ı İşgali
1979’un Aralık ayı ile beraber 58.000 asker ve beraberinde ağır silahların ve uçakların da katıldığı bir harekat ile SSCB, Afganistan’ı işgal etti. Silahlı ve silahsız olarak işgale karşı Afgan halkı mevcut mozaik yapısına rağmen tek vücut haline gelerek direnişe geçti. Üniversitelerde protestolar başladı ve çeşitli meslek grupları (esnaf, memur vb.) iş bırakarak protestolara destek verdi.
Direnişin silahlı kolunu ise mücahitler yürütmekteydi. Bu dönemde mücahitlere ABD’nin ve Pakistan’ın önemli miktarda silah yardımı olmuş (karadan-havaya füzeler, havanlar ve daha birçok askeri ekipman) ve Amerika’ın verdiği Stinger füzeleri sayesinde Sovyetlerin hava üstünlüğü kırılmaya çalışılmıştır.
SSCB’nin Çekilmesine Giden Süreç
Mücahitler, Sovyet birliklerine karşı başarılı baskın ve pusu harekatları yürüterek Sovyet tarafına önemli kayıplar verdirmiştir.
Bununla birlikte bu dönemde Kızıl Ordu’da etnik olarak çatırdamalar ve ayrışmalar başlamıştır. Kızıl Ordu, SSCB açısından birliğin, beraberliğin ve vatan sathının kolektif olarak ortak bir gayret ile savunulmasının bir sembolüdür. Dolayısı ile bu dönemde başlayan çatırdamalar aynı zamanda SSCB’nin dağılmasına giden sürecin ayak seslerinin de duyulduğu bir dönemdir.
Askerler arasında uyuşturucu kullanımı artmış ve askerler silah ve teçhizatlarını elektronik eşya almak üzere mücahitlere satmaya başlamıştır. Bu gibi sebepler ordudaki disiplini ve emir-komutayı bozmuş, askerlerin moral seviyesini de aşağıya çekmiştir. Bu durum ordunun çözülmesine ve savaşma kabiliyetini yitirmesine yol açmıştır. Savaş, SSCB için 1986’dan sonra artık içinden çıkılamaz bir hale gelmiş ve Afganistan macerası Sovyetler için bir bataklığa dönüşmüştür.
SSCB’nin Afganistan’dan Çekilişi ve İç Savaşın Patlak Vermesi
1989 yılında Gorbaçov döneminde Sovyet topraklarını silah ve baskı ile elde tutma anlayışında değişikliğe gidilmiş ve bu bataklıktan çıkılması yönünde çekilme kararı alınmıştır.
SSCB sonrası serbest kalan mücahit gruplar bu sefer kendi aralarında sıkı bir iktidar yarışına girmiştir. Dış güçlerce (Şii grupların İran tarafından ve Sünni grupların Suudi Arabistan ve Pakistan tarafından desteklenmesi) desteklenen hizipler arası iktidar mücadeleleri SSCB’nin 1991’de çözülmesi ve buna bağlı olarak 1992’de SSCB iltisaklı Doktor Muhammed Necibullah iktidarının zayıflayarak (1988-1992) devrilmesiyle birlikte kanlı bir iç savaşa dönüşmüş ve Taliban’ın 1996 yılında mevcut siyasi iklimden faydalanarak iktidara gelmesine kadar sürmüştür.
Önemli Mücahit gruplar:
Hizb-i İslami: Lideri Gulbeddin Hikmetyar
Şura-i Nizar: Lideri Ahmed Şah Mesud
İttihad-ı İslami: Lideri Prof. Abdulrab Resul Sayyaf
Hizb-i Vahdet İslami: Lideri İran’da yaşayan Abdül Ali Mazari (bu Şii partisi köken olarak Hazara’dır)
Cünbiş Milli İslami: Lideri Abdül Raşit Dostum (köken olarak Özbek)
Kaynakça
Muhtat, Q. (2011). SSCB’nin 1979 yılında Afganistan’ı işgalinden 2001 ABD müdahalesine giden süreçte uluslararası ortamda Afganistan’ın konumu. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
Reuveny, R., Prakash, A. (1999). The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union. Review of International Studies, 25(4), 693-708.
Görsel Kaynakçası
Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2020, May 11). Soviet invasion of Afghanistan. Encyclopedia Britannica.
MERGEN 