Bu yazıyı 5 dakikada okuyabilirsiniz.
Küçük yaşlarımızdan itibaren çok duyduğumuz bir cümle vardır: “Rusların sıcak denizlere inme hayali” Bu yargının pek de haksız olmadığı söylenebilir. Peki ya Ruslar bu sıcak denizlere hangi yol üzerinden ulaşacaktı? Ruslar için sıcak denizlere inme rüyası hiç şüphesiz İstanbul ve Çanakkale Boğazlarını kontrol etme zaruriyeti taşıyordu. Bu yazımızda ise Rus İmparatorluğu’nun İstanbul’u işgal planına ve bu plan için her şeyini vermeye hazır Rus Elçisi Aleksandr İvanoviç Nelidov’a değinmeye çalışacağız.
Avrupa Siyasetindeki Genel Durum ve Rusların Doğu Politikası
Napolyon Savaşlarını müteakiben yapılan Viyana Kongresi ile başlayan Avrupa Uyumu Politikası zaman zaman zayıflayıp kesintilere uğrasa da I. Dünya Savaşı’na kadar sürmüştür. Bahsi geçen Avrupa Uyumu Politikası’na göre herhangi bir kriz durumunda Avrupa’nın büyük devletleri kendi aralarında toplanıyor ve duruma “uygun şekilde” müdahale ediyordu. Bu durum ise yazının devamında değineceğimiz denge politikalarının da bir nevi göstergesi olacaktır.
Aleksandr İvanoviç Nelidov Kimdir?
Bu yazımızda çokça ismini zikredeceğimiz Aleksandr İvanoviç Nelidov, pek çok diplomat yetiştirmiş ünlü Nelidov soyuna mensuptur. Doğu Dilleri Akademisi ve Hukuk Fakültesi’ni bitirdikten sonra -20 yaşında- Dış İşleri Bakanlığı Asya Departmanı’nda çalışmaya başlayan Nelidov, Yunanistan, Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan gibi devletlerde çeşitli görevlerde bulunmuştur. Osmanlı Devleti ile Rus İmparatorluğu arasında geçen 93 Harbi’ndeki icraatlarıyla da önemli bir yer tutmuştur. 93 Harbi’nin hemen öncesinde gizlice Bükreş’e giderek Romanya Başbakanı’yla olası bir savaş esnasında Rus Ordusu’nun Rumen topraklarından geçişi hakkında görüşmelerde bulunmuş ve 93 Harbi’nden sonra imzalanan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması’nın hazırlanmasında önemli bir rol oynamıştır. 1883-1897 yılları arasında Rusya’nın İstanbul Büyükelçisi olacak Nelidov, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını savunuyor ve İstanbul ile Çanakkale Boğazlarında hakimiyet kurmayı hayal ediyordu. Nitekim bu hayalini gerçekleştirmek için tasarladığı planlarını 1882 yılında Çar III. Aleksandr’a “Boğazların İşgaline Dair Tezkere” adı altında sunmuştur.
Rusların İstanbul’u İşgal Planı (1882)
Boğazların İşgaline Dair Tezkere, 1882’de Rus Çarı’na sunulmasından yaklaşık 50 sene sonra Sovyetler Birliği döneminde Rus tarihçi Hvastov tarafından Rusya İnkılap ve Dış Politika Arşivi’nde bulunarak 1931 yılında yayınlanmıştır. Rus İmparatoru Çar III. Aleksandr tezkerenin üzerine kendi el yazısıyla “Çok doğru ve makul. Tanrı bize, o sevinçli ve kutlu günü görecek kadar ömür nasip etsin.” şeklinde başlayıp devam eden notu yazması da hem Rusların içindeki bu arzunun görülmesi hem de Nelidov’un bu tezkeresinin ne kadar etkili olduğunu da bizlere göstermektedir.
Nelidov bu tezkereye Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durumu anlatarak başlıyor. Osmanlı Devleti’nin çöküşünün kesin bir şekilde yakın olduğunu ve hatta büyük devletlerin barışçıl yollarla Osmanlı Devleti’nin topraklarını ele geçirdiğini anlattıktan sonra Rus İmparatorluğu’nun da saldırgan bir tutum takınmak yerine temkinli ve hazırlıklı olması gerektiğini tavsiye ediyordu. Hatta Nelidov’un “…Türkiye İmparatorluğu’nun çöküş sürecinin taa başkentinin işgal edileceği ve son demlerini yaşamak için Asya’ya (Anadolu’ya) taşınacağı güne kadar süreceği…” yönündeki öngörüsü kısmen doğrudur. Başkenti işgal edilmiş fakat son demlerini yaşayıp yıkılmak için değil direnmek için Anadolu’ya çekilmiştir. Bu sözlerinin ardından Boğazlara hakimiyetin, Rus siyasi, askeri ve ticari çıkarları için çok büyük önemde olduğu fakat aynı ölçüde Batılı devletlere de dikkat etmek gerektiğini belirtmektedir. Bu hususta Boğazların işgali için şu üç yöntemi planlamıştır:
1- Türkiye’yle savaşa girerek açıkça güç kullanmak suretiyle
2- Türkiye’nin iç zorluklarının ya da dış tehlikelerinin yardımıyla ani saldırı yapmak suretiyle
3- Barışçıl yoldan, yani kendiliğinden yardımımızı isteyecek duruma zorlanması sonucunda, Babıali’yle yakın ilişki veya ittifak içine girmek suretiyle (III. Aleksandr’ın da arzusu bu yöndeydi.)
Nelidov, ilk plan hakkında, bu şekilde bir girişim sonucunda İngilizlerin Çanakkale’ye yerleşmeleri karşılığında Türklere yardımda bulunacağı ve bu sebeple sadece İstanbul Boğazı’na hâkim olabilecekleri öngörüsünde bulunuyor. Bu açıklamayı yaparken söylediği şu “Bizim (elçiliğin) görevimiz, her şey hazır olunca, savaş için uygun bir bahane bulmaktan -ki bunu yapmak bu ülkede her zaman çok kolaydır- ve diğer devletlerin müdahalesini mümkün mertebede önlemekten -işte bu çok daha zor- ibaret kalacaktır.” söz ise o dönem için Osmanlı Devleti’nin kendisine karşı savaş açılmasının diğer devletlere karşı gelmekten çok daha kolay bir durum olduğu görülmektedir.
İkinci planını, ilkine göre daha makul gören Nelidov, önceki savaşlarda (93 Harbi) olduğu gibi karayoluyla ani ve hızlı bir saldırının yanında belirtilen noktalara da çıkarma yapmak suretiyle İstanbul’u işgal etmeyi hedeflemekteydi. Boğazlar ani bir şekilde işgal edildikten sonra savunma pozisyonuna geçilecek ve bu yerleri elde tutmak çok daha basit olacaktı. Nitekim bu plan kapsamında Karadeniz’de bir donanma hazırlanacak ve son ana kadar hazırda tutulacaktı.
Üçüncü plana göre Türklerin can çekişmesi beklenecek ve bu gerçekleşene kadar Sultan ile iyi geçinilecekti. Sonucunda Sultan’ın yardım isteğiyle Ruslar doğal olarak Osmanlı üzerinde nüfuz sahibi olabilecekti. Hatta bu uğurda Osmanlı Hanedanı içinden herhangi bir taht adayını desteklemek ya da akıbetini korumak isteyen taht sahibinin Rus desteğine ihtiyaç duyması da ihtimal dahilindeydi. Tezkerenin bu kısmında Nelidov’un “Türk başkentinin varlığının bizim İstanbul kıyılarında konumumuzu pekiştirmemizle, illa da ortadan kalkması gerekmez.” şeklinde belirttiği şu husus Rusların, arka planda yönetimi ele geçirerek oluşacak tepkilerden de kaçınabilecekleri anlamı taşıyordu. Çargrad (İstanbul), tamamen hakimiyet altındaymış gibi görülmemeli fakat onların himayesinde bulunmalı, onların askerleri tarafından korunmalı ve hatta koruma karşılığında haraç ödemeliydi…
Nelidov bu üç planı da detaylıca inceledikten sonra İstanbul’u işgal ettiklerini varsayarak bu durumun Ruslar açısından ne gibi faydalar getireceğini de Çar’a sunuyordu. İstanbul’u işgal ederek hem Batı’ya karşı ellerini kuvvetlendirecek hem de yıllardan beri devam eden Doğu Meselesi’ni sonlandıracaklardı. Bunun yanına bir de hem askerî açıdan hem de ufak Slav Devletleri’ni “savunma kaleleri” kabilinden kullanarak da Batı sınırını ciddi miktarda güçlendirecekti.
Sonuç Yerine
Gördüğümüz gibi dillere yerleşmiş “Rusların sıcak denizlere inme politikası” aslında kuru ve boş bir hayalden ziyade geniş ve detaylı bir şekilde planlanmış bir milli ülküdür. Temelinde Rus çıkarları yatan bu planların eksileri ve artıları titizlikle hesaplanmıştır. Diğer yandan, Nelidov’un bu tezkeresindeki arzusu ve heyecanını aynı şekilde Çar III. Aleksandr’ın ilerleyen yıllardaki siyasi yazışmalarında da göreceğiz. Hatta bu arzu -birkaç karşıt görüş olsa da- Rus İmparatorluğu’nun üst kademesine de yayılacaktı. İstanbul aşkı şiddetli bir şekilde devam eden Nelidov, 1896 yılında, bu sefer yeni imparator olmuş II. Nikolay’a da benzer bir tezkere hazırlayacaktı. III. Aleksandr’dan oğluna kalan en büyük miras İstanbul’a -ya da onların deyimiyle Çargrad– hâkim olma arzusu olacaktı…
Kaynakça
1- Ağaoğlu, A. (Ed.) (2020). Cihan Harbi’nin Eşiğinde Rusya’nın Doğu’daki Hedefleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat
2- Yasamee, AKF. (2020). Abdülhamid’in Dış Politikası. (Y. S. İnanç, çev.) İstanbul: Kronik Kitap
3- Armaoğlu, F. (2019). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi. İstanbul: Kronik Kitap
4- Djuvara, TG. (2020). Türk İmparatorluğu’nun Paylaşılması Hakkında Yüz Proje (1281-1913). (P. Tacar, çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
5- Çomak, İ. (2015). 19. Yüzyıl Sonunda Rusya’nın Osmanlı Devleti Politikası ve Rusya Karadeniz Donanması Kaptanı Lev Brusilov’un Gözüyle Rusya’nın İstanbul Büyükelçisi A. İ. Nelidov. Karadeniz Araştırmaları Dergisi. 47. 39-52
6- Kara, G. (2016). XIX. Yüzyılın Sonunda Rus Büyükelçisi A. N. Nelidov’un Boğazları İşgal Projesi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 8(14). 404-414
MERGEN 